Kto przynosi prezenty na Warmii i Mazurach?

Od św. Mikołaja z Miry do Coca-Coli

Postać świętego mikołaja w kulturze masowej wzięła się przede wszystkim od św. Mikołaja z Miry (w Turcji), któremu jest przypisywane np. rozdanie swego majątku biednym. Stawał w obronie gorzej sytuowanych, jak i pokrzywdzonych . To właśnie on był pierwowzorem mikołaja, który funkcjonuje dziś w świadomości dzieci.

Zgodnie ze średniowiecznymi przekazami, św. Mikołaj żył na przełomie III i IV wieku. Dostępne dane wskazują natomiast, że historycy nie odnaleźli dowodów, które potwierdzałyby jego istnienie. Od IX w. św. Mikołaja czczono w chrześcijaństwie wschodnim i zachodnim. Zgodnie ze średniowiecznymi źródłami z tego okresu, 6 grudnia (w rocznicę śmierci świętego) w Konstantynopolu było obchodzone święto Mikołaja, które traktowano jako "godne przygotowanie do Bożego Narodzenia" – jest to dzisiejsza tradycja mikołajek. Wizerunek znanego w popkulturze mikołaja opiera się natomiast na ikonografii – gdzie św. Mikołaj jest przedstawiany jako mężczyzna z brodą w czerwonych w szatach biskupa rytu łacińskiego lub greckiego, z mitrą oraz pastorałem.

Jedna z legend głosi, że gdy biskup Miry dowiedział się o tym, że pewien ubogi mężczyzna chce sprzedać swoje córki do domu publicznego, wrzucił przez ich komin trzy sakiewki z pieniędzmi. Tym sposobem wpadły do pończoch, które owe córki powiesiły przy kominku, aby wyschły. Stąd zwyczaj, który funkcjonuje do dziś.

Co ciekawe, święty mikołaj najpierw przybywał żaglowcem z południowych wysp. Jego wór z prezentami niósł czarnoskóry sługa, zwany Zwarte Piet (z niderlandzkiego "Czarny Piotruś"). Jego postać pojawiła się w kulturze w XIX wieku. Miała negatywne konotacje, a do tego nawiązywała do historii niewolnictwa i kolonizacji. Dziś tradycja ta znika z Niderlandów i generuje ogromne dyskusje wśród tamtejszych mieszkańców.

Wizerunek przybysza z południa nie pasował do zimowych świąt. W 1823 roku powstał wiersz pt. "Noc wigilijna", w którym święty mikołaj przybył z bieguna północnego saniami zaprzężonymi w renifery. Przyjęło się to do tradycji, natomiast współczesny wizerunek mikołaja spopularyzował koncern Coca-Cola w latach 30. XX wieku za pomocą reklam napoju.

Postać świętego mikołaja nierzadko różni się w poszczególnych częściach świata, a nawet regionów danego kraju - także w Polsce.

Gwiazdor

Postać występująca na ziemiach poznańskich, lubuskich, a także bydgoskich oraz na Kujawach, Kaszubach i Kociewiu czy w niektórych częściach Warmii. Nazewnictwo to wywodzi się od ludowego obrzędu, jakim było kolędowanie. Ci, którzy chodzili z kolędą od domu do domu, nierzadko mieli w zwyczaju nieść gwiazdę z kolorowego papieru.

Gwiazdor jest ubrany w baranicę i futrzaną czapę, a twarz ma ukrytą pod maską lub ubrudzoną sadzą. Postać ta miała ze sobą wór prezentów. Do tego, Gwiazdor odpytywał dzieci z pacierza oraz kolęd, a także znał ich jakie dobre, jak i złe uczynki. Grzeczne dzieci obdarowywał prezentem, a niegrzeczne bił rózgą. Swoją rózgą i brudną twarzą budził postrach. 

Dziś postać gwiazdora jest upodobniona do świętego mikołaja, a wielu mieszkańców zarzuciło na jego rzecz tradycje związane z Gwiazdorem.

W przestrzeni Internetu można znaleźć dyskusje na temat regionalnych postaci związanych ze świętami Bożego Narodzenia. Jedna z mieszkanek Tczewa wyjaśniła, że zgodnie z tradycją w Wigilię prezenty przynosi Gwiazdor, a 6 grudnia – święty mikołaj. Postać Gwiazdora jest nadal obecna również we wschodniej Wielkopolsce, na Kujawach oraz w województwie lubuskim.

-  Mimo wszystko zawsze, jest to logiczniejsze, niż święty mikołaj 2 razy w ciągu tego samego miesiąca

- stwierdził jeden z użytkowników.

Gwiazdka

Gwiazdka przynosi dzieciom prezenty w południowej części Polski i ma związek z tradycją wypatrywania pierwszej gwiazdy na niebie. Występuje najczęściej w województwie opolskim, w Zagłębiu i w Małopolsce.

- Gwiazdka to po prostu gwiazdka z nieba. Wyczarowuje prezenty pod choinką. Kiedy po kolacji wigilijnej na niebie widzimy pierwszą gwiazdkę, wtedy pod choinką pojawiają się prezenty

- tłumaczyła internautka.

Dzieciątko

Z kolei dzieciątko przynosi prezenty na Górnym Śląsku, w województwie opolskim oraz łódzkim, a także w Małopolsce. Jest to symbol nowonarodzonego Jezusa. Nawiązuje to do chrześcijańskiego wymiaru świąt Bożego Narodzenia i świadczy o pobożności danych regionów. 

W przypadku Dzieciątka - prezenty "pojawiają się same". Nie jest to postać, którą można ujrzeć, podobnie jak w przypadku Gwiazdki. Zazwyczaj podarki są wręczane po pasterce lub przy wigilijnym stole, a dzieci wierzą, że przynosi je sam Jezus.

- Jak byłem mały, to zawsze mnie zastanawiało, jaki to by musiał być dziwny widok, gdyby mały Jezusek targał po ziemi wielki wór z prezentami

- skomentował jeden z mieszkańców Śląska.

Aniołek

Aniołek przynosi dzieciom prezenty w Małopolsce, a także u Słowaków i Węgrów. To postać subtelna i niemal niewidzialna. Aniołek nie puka do drzwi i nie rozmawia z domownikami – jak np. Gwiazdor – po cichu zostawia prezenty, kiedy rodzina jest skupiona na modlitwie. Podobnie jak w przypadku Dzieciątka, w tym przypadku również potęguje to religijny wymiar świętowania.

Dziadek Mróz

We wschodnich regionach kraju występuje postać Dziadka Mroza. Ma futrzastą czapkę i długi kożuch (może być czerwony, błękitny czy srebrny). Jego sanie ciągnie trojka (tradycyjny, rosyjski zaprzęg) po ziemi – nie po niebie. Może mu towarzyszyć Śnieżynka, jego wnuczka. Jego siedziba znajduje się w Rosji. Tradycyjnie przynosi prezenty w noc sylwestrową.

Początkowo była to postać związana ze wschodniosłowiańskim folklorem, później władze Związku Radzieckiego forsowały postać Dziadka Mroza jako świecką wersję świętego mikołaja, którą popularyzowano także w krajach bloku wschodniego.

Skąd ta różnorodność?

Jak zaznaczają mieszkańcy Polski, najczęściej postacie regionalne są stosowane zamiennie z najpopularniejszym świętym mikołajem. Zgoda panuje w jednej kwestii – święty mikołaj przynosi prezenty 6 grudnia. To Wigilia jest punktem różnic.

W 2015 roku autor profilu "Kartografia ekstremalna" na Facebooku przeprowadził ankietę na ten temat. Wzięło w niej udział 4,5 tys. osób.

Warto dodać, że stosowanie różnego nazewnictwa zależy nie tylko od konkretnego regionu, ale i od jego części, pogranicza kilku kultur,  a także od pochodzenia rodziny. W związku z praktycznie całkowitą wymianą ludności, która miała miejsce na Warmii po 1945 roku – trudno szukać tu Gwiazdora obecnego np. w zaborze pruskim.

Różnorodność świątecznych zwyczajów wynika z: powojennych migracji ludności, a także silnego związania społeczeństwa z tradycjami ludowymi. Do tego, warto pamiętać o 123 latach zaborów, które również miały wpływ na kształtowanie się zwyczajów. W Austrii obdarowuje Dzieciątko, a w Rosji - Dziad Mróz. Globalizacja kultury spowodowała zanikanie regionalnych tradycji także w Polsce, dlatego aktualnie dominuje święty mikołaj, chociaż pozostałe postacie nie zostały całkowicie zapomniane.